Er wordt in taalmiddens al een tijdje gespeculeerd waar de uitdrukking een rijke stinkerd vandaan komt. Met een rijke stinkerd wordt er een rijke man of vrouw bedoeld. De uitdrukking heeft een toon van jaloezie, spot of minachting, vind ik persoonlijk. Terwijl er toch niets verkeerd is met geld verdienen zolang je het niet doet ten nadele van anderen en er goede dingen mee doet. Over het algemeen worden er meestal 4 redenen aangehaald wat de herkomst is van de uitdrukking “een rijke stinkerd”:
De 4 mogelijke oorsprongen van de uitdrukking een rijke stinkerd of stinkend rijk.
De rijken waren geparfumeerd
In de zeventiende en achttiende eeuw hadden de mensen een slechte persoonlijke hygiëne. Er waren nog geen douches of schoonheidsproducten zoals shampoo. Men droeg een pruik zonder dat de haren gewassen werden. Het waren enkel de rijken die zich konden parfumeren. In die zin leven we nu in een luxueuze tijd in vergelijking met vroeger. De rijken roken dus wellicht goed, tenzij ze teveel parfum gebruikten, hoe ben je als je iets nieuws hebt? Nu nog zijn er mensen die overdreven rond zich spuiten met parfums of after shave. Dat zijn dan wellicht diegenen die nog dominerende DNA uit de zeventiende of achttiende eeuw bezitten. Hoe dan ook werden de rijke geparfumeerden wellicht door de rest van de bevolking als ‘stinkerds’ aanzien.
Het scheldwoord stinkerd
Stinkerd kan ook gewoon een synoniem zijn van ‘heel erg’. Stinkend rijk betekent dan gewoon heel erg rijk. Een versterkend woord. In 1734 schreeft Justus van Effen dat iemand ‘stinkend veul’ van zijn vrouw hield. In 1782 staat er in een krant dat er een stad is ‘stinkend vol volk’. Maar stinker was ook een scheldwoord, het verwees naar je aars of kont.In de tweede helft van de negentiende eeuw werd er in kranten geschreven dat mensen soms aangifte deden bij het gerecht wegens belediging omdat iemand het scheldwoord stinkerd had gebruikt. Dan zou het gerecht met de sociale media vandaag veel meer werk hebben als je hiervoor al klacht zou indienen. Stinkerd is nu wel het minste van mogelijke scheldwoorden.
Dit fenomeen komt niet enkel in het Nederlands voor: de Duitsers spreken over stinkreich of stinkend reich en de Engelsen over stinking rich. Stinkend rijk kan je dus in alle talen zijn.
Geld stinkt niet
Voor de derde verklaring moeten we iets verder terug in de tijd. De Romeinse keizer Vespasianus wilde in Rome een grote arena bouwen, het latere Colosseum. Maar daarvoor heb je geld nodig, veel geld. Hij besloot de urinebelasting van Nero terug in te voeren. Want urine was enorm gewild omdat het gebruikt werd voor het ontvetten van wol. Misschien een idee als je ooit zelfgemaakte wol wilt verkopen (het is natuurlijk het schaap of een ander dier die voor de wol zorgt)? Zijn zoon Titus was het er echter niet mee eens. Een generatieconflict. Waardoor vader Vespasianus zijn zoon geld geeft met de historische vraag: ‘stinkt dit?’ Titus moest toegeven dat het geld niet stinkt. Waarop zijn vader zegt: ‘pecunia non olet’ of geld stinkt niet. Ik vraag me af of “pis-t-olet’ hier ook niet iets mee te maken kan hebben? Nee, hier gaat mijn fantasie te ver. Het woord pistolet komt uit het Frans en verwijst naar een klein pistool dat een vorm heeft die gelijkt op het broodje. Alhoewel de pistolets in het begin wellicht vooral door die rijke stinkerds zullen gegeten zijn, vermoed ik.
4. Begraven zijn in de kerk zorgt voor stank
Dan is er natuurlijk de verklaring die de meeste mensen wel al gehoord hebben van een rondleiding hier of daar: namelijk dat de rijken die in de kerk begraven lagen, zorgden voor geurhinder. Of toch in de verbeelding van de mensen, want men zorgde er wel voor dat de graven goed afgesloten waren. Wie wil er immers een mis bijwonen met de geur van lijken in zijn neus? Er werden niet enkel rijken begraven in de kerk. Ook andere mensen. Enkel als je niet gedoopt was en misdrijven had begaan, kwam je er niet in. Hoe dichter bij het altaar, hoe rijker. Na 1784 werden er geen mensen meer in de kerk begraven nadat keizer Jozef II dit verbood om hygiënische redenen. Er zijn auteurs die dan ook beweren dat niet alle graven goed luchtdicht zouden geweest zijn, waardoor er wel degelijk geurhinder zou geweest zijn. Nochtans als we nu in kerken lopen waar er nog graven in de kerkvloeren verwerkt zijn, zit dat er toch potdicht uit. Dat is een potje dat niet stinkt volgens mij.
De meeste auteurs vinden dat stinkend rijk niets te maken heeft met te zijn begraven in de kerk en dat het woord ‘stinkend rijk of rijke stinkerd’ nog relatief jong is: tussen de achttiende en negentiende eeuw. Maar dat is buiten een grafzerk in Lissewege gerekend!
2. De grafzerk van Josynken in Lissewege lost het raadsel deels op
In Lissewege kan je de grafzerk van Josynken bewonderen. Een merkwaardige grafzerk door de spreuk bovenaan: “let op ‘t getal, één huere geldt al”. Maar in dit blogartikel is het vooral de spreuk onderaan de grafzerk die de aandacht trekt: “Menselyke vormen, spyse voor de wormen, van geleike weirde, die wilt mij gedenken die ligt te stinken in ‘t slijk der aarde.”
Het slijk der aarde: daarmee wordt verwezen naar geld. En er is sprake van het liggen stinken in de aarde. Een verwijzing naar rijke stinkerds of stinkend rijk? Dit staat op een grafsteen die ooit in een kerkvloer verwerkt was. En grafsteen uit 1640. De uitdrukking stinkend rijk moet volgens mij dan al bekend zijn geweest. Dat is dus veel vroeger dan de achttiende of negentiende eeuw. Hier geen sprake van parfum, urine of scheldwoorden. Ja, zo’n blogartikel is altijd heel educatief en behandelt de meest eerbiedwaardige onderwerpen.
Want geld heeft altijd iets te maken met vuiligheid: stinkend rijk, rijke stinkerd. Het slijk der aarde: geld heeft iets te maken met modder en grond. Want we hebben ook een spaarvarken: een varken dat ervoor bekend staat dat het zich vaak in de modder wentelt en er heel vuil kan uitzien. Bovendien ruik je niet altijd lekker door het zweten als je er warmpjes in zit. Of als je pas uit je bed komt omdat je slapend rijk bent geworden.
Voor wie het zich afvraagt hoe je stinkend rijk kan worden: gewoon je stinkende best doen, maar maak er geen stinkend potje van. Als je geld kan ruiken, dan pas verdien je iets.
Conclusie
Laat mij echter eindigen met de boodschap van Josynken: we zijn allemaal van gelijke waarde. We moeten allemaal eten, slapen, vrijen en sterven allemaal. Of je nu stinkt van het geld of fleurig ruikt naar een nieuw parfum. We zijn allemaal gelijk. Wie je bent of wat je doet.
Bronnen:
https://historiek.net/stinkend-rijk-zijn-betekenis-herkomst/69489/
https://historiek.net/onze-taal-als-spiegel-van-de-geschiedenis/42243/
https://historiek.net/geld-stinkt-niet/46718/
https://historiek.net/historische-uitdrukkingen/
https://onzetaal.nl/taaladvies/rijke-stinkerd
https://schrijvenonline.org/nieuws/herkomst-van-rijke-stinkerd
https://etymologiebank.nl/trefwoord/pistolet2
http://balat.kikirpa.be/photo.php?path=B144211&objnr=89639&nr=39