De illusie van nationale symbolen 

11 juli, Vlaamse feestdag, de Vlaamse leeuw. Nationale symbolen vormen de illusie dat zij nationaal zijn. Symbolen komen altijd ergens van. Het ironische met de leeuw die Vlaanderen moet voorstellen, is dat er geen leeuw in Vlaanderen leeft. Dat heb ik altijd grappig gevonden: een symbool hanteren dat je enkel kent uit films of boeken. Of het moeten de leeuwen zijn van de Antwerpse zoo. Hoe komt het dan dat de leeuw symbool geworden is van een regio waar er geen enkele leeuw te bespeuren is?

De oorsprong van de Vlaamse leeuw is niet Vlaams

Velen denken nu wellicht aan de graven van Vlaanderen die de leeuw op hun wapenschild geïntroduceerd hebben. In 1158 dook de leeuw voor het eerst op in het wapenschild van Willem van Ieper, maar het was Filips van de Elzas, graaf van Vlaanderen die voor het eerst een klimmende leeuw introduceerde op zijn wapenschild, want de leeuw van Willem die liep nog gewoon rond. 

Filip van de Elzas in de Flandria Illustrata, 1641-1644 met oude wapenschild voor Vlaanderen en het nieuwe wapenschild met leeuw.

Waarom klom de leeuw? Dit verwees naar de christelijke ridder die op kruistocht trok naar het Heilige land. Laat daar nu de inspiratie voor de leeuw vandaan komen, uit Arabië dus, o ironie. 

Het sterrenbeeld leeuw was zeer belangrijk voor de Arabieren, zoals bijv. in Egypte waar het sterrenbeeld beschouwd werd als de geboorteplaats van de zon. De sfinx heeft niet voor niets een leeuwenlichaam. Of denk maar aan de leeuw van Juda uit de Bijbel. Juda is de heerser onder de twaalf zonen van Jakob. Uit zijn nakomelingen zullen de Joodse koningen komen, geen wonder dat de Vlaamse graven van Vlaanderen zich hieraan wilden spiegelen. De klimmende leeuw komt voor in het wapenschild van Jeruzalem en was het nationale symbool van de Joden. De leeuw van Juda zou de andere stammen leiden. Wellicht kenden de graven van Vlaanderen de betekenis van de uitdrukkingen ‘voor de leeuwen gegooid worden’ of ‘de leeuwenkuil’ waarin men zich kan bevinden, niet echt goed. Als ze de keuze maakten vanuit de idee om onoverwinnelijk te zijn, dan vergaten ze het verhaal van Hercules/Heracles en de Nemische leeuw die zogezegd onoverwinnelijk was, maar wel werd gevloerd door Hercules.

Dat apostel Thomas, de ongelovige Thomas ook voorgesteld wordt met een leeuw, verklaart wellicht waarom milieuschandalen bijv. op het Vlaams niveau niet echt worden geloofd of dat de grootte van de wachtlijsten voor jeugd- en gehandicaptenzorg ook niet te geloven lijkt.

Dat de leeuw ook samenvalt met de planeet Mars of de god Mars en het strijden, legt uit waarom er vaak gestreden wordt voor ‘Vlaanderen’ door sommige politieke groeperingen. Het strijden zit gewoon in het symbool van de leeuw.

Maar de leeuw was in de periode dat Filips van de Elzas hem op zijn wapenschild plaatste gewoon ‘trendy’. Ook in de wapenschilden van Brabant, Luxemburg, Engeland, Holland en Limburg kwam de leeuw voor. De leeuw gebruiken was gewoon modern. Moest er toen sociale media bestaan hebben, er zou een icoontje voor gemaakt zijn met de hashtag #leeuw.  

De Arabische en Perzische oorsprong van de leeuw

O wee, als sommigen  zouden beseffen dat op zegels van de Iraakse stad Ninive afbeeldingen gevonden zijn van een leeuw die een stier dodelijk verwond als teken van de overwinning van het licht op de duisternis. De leeuw is immers een verwijzing naar de zon. In oude, oosterse culturen wordt de leeuw altijd met de zon en het licht gelijkgesteld. Zo ook in Persopolis in Perzië waar in een boek over Alexander de Grote volgende tekst te vinden is: “En zie, kijk, overal zie je de leeuw die de stier verscheurt, oftewel het licht dat de duisternis overwint, het licht van hun oppergod Ahura Mazdah, die hun koning voor hen belichaamt.”

Zou daarom de Vlaamse leeuw een gele achtergrond bezitten? Het eerste wapenschild van de graven van Vlaanderen was een rood hart waaruit geel, blauwe stralen vertrokken, zoals je nog kan zien in het wapenschild van de provincie West-Vlaanderen. Dit stond symbool voor de zon. Als je eens goed nadenkt, verwijst de Vlaamse leeuw zelfs naar België: België heeft zijn naam gekregen door de Keltische stam, de Belgae, je weet wel de dappersten van alle Galliërs volgens Julius Caesar. Belgae, Bel, Belenus, de zonnegod van de Kelten. Waar dacht je anders dat de middelste, gele strook van de Belgische vlag vandaan kwam? Zowel België als de leeuw verwijzen naar de zon, als dat niet mooi is, die harmonie tussen beide.

De Franse en Franstalige oorsprong van de leeuw

Filips van den Elzas (1142-1191) was niet de eerste met een leeuw op zijn wapenschild. Tattoos worden nu ook altijd gekopieerd.  Bijvoorbeeld Godfried  (Geoffroy) V van Anjou (1113-1151), had al leeuwen in zijn wapenschild. Op zijn grafplaat in Le Mans staan 6 klimmende leeuwen afgebeeld.  Net als Willem van Normandië, beter gekend als Willem de Veroveraar (1028-1087), maar die was getrouwd met Mathilda van Vlaanderen, dus eigenlijk toch een beetje Vlaams zullen sommigen nu denken.

Detail van Willem de veroveraar uit Koning Willem de veroveraar en een heraut van Hendrick Goltzius, 1584 (Rijksmuseum Amsterdam) 

Eigenlijk was het niet zo’n goede keuze, een leeuw als symbool voor Vlaanderen: het is Hendrik Conscience, een Vlaamse schrijver met een Franstalige vader die in het kader van het Belgisch nationalisme zijn Leeuw van Vlaenderen schreef. Dit boek gaf vooral een boost aan het negentiende eeuwse Vlaams nationalisme. Of hoe een boek dat België wou promoten voor een nieuw Vlaams élan zorgde. Via deze link kan je overigens een podcast beluisteren waarin het boek wordt voorgelezen. Geschiedenis met een flinke scheut fictie, maar dat wordt vaak vergeten. Maar ja een beetje vrijheid mag een schrijver die historische fictie schrijft zich wel permitteren. Wie meer wil lezen over de ontstaansgeschiedenis van dit boek: zie deze pagina van het Letterenhuis.  Zoals altijd weten lezers helaas niet altijd fictie en niet-fictie van elkaar te onderscheiden.

En zo werd de leeuw een symbool voor Vlaanderen bestaande uit regio’s waarvan een deel in 1302 meevochten met de Franse koning (Brabant waarbij ook het huidige Antwerpen behoort) of zelfs niet meevochten (Limburg) in die moedige strijd van het Vlaamse volksleger. Of hoe een illusie van historische fictie de geschiedenis geweld aandoet.

Als je het vanuit zuiver marketingoogpunt bekijkt, is de Waalse haan een betere keuze geweest: overal in het Vlaamse landsgedeelte zie je hanen op kerktorens staan. Er is zelfs een kustgemeente die De Haan heet. Promotie van je merk zonder moeite of advertentiekosten noemen ze dat. 

De illusie van 11 juli

Had ik overigens al vermeld dat de zon astronomisch in het sterrenbeeld Leeuw staat van 7 augustus tot 14 september? Astrologisch gezien staat de zon in de Leeuw van 21 juli tot 21 augustus. Dus op de Belgische feestdag, niet op 11 juli. Oei, dus toch niet de beste datum gekozen voor de Vlaamse feestdag.

Op 18 augustus 1304, op een tijdstip dat de zon in de leeuw staat op astrologisch vlak, werd overigens de (bewust) vergeten slag bij Pevelenberg  gevochten waarbij de Franse koning officieel de overwinnaar was en Vlaanderen de pineut zou blijken te zijn. Maar ach, we herinneren ons graag enkel de geschiedenis waarin we overwinnaars waren. Er hangt wel een schilderij in Versailles van deze slag en in Brugge herinnert de blindekensprocessie er aan. Omdat de Brugse vrouwen beloofd hadden jaarlijks een processie te houden als hun mannen en zonen heelhuids terugkeerden (de Brugse belofte). En belofte maakt schuld. Gelukkig nog dat er kasseistroken van de wielerkoers Parijs-Roubaix passeren in Pevelenberg en in deze wielerkoers zijn de Vlamingen wel sterke overwinnaars. 

Maar 11 juli is toch de dag dat de Guldensporenslag werd gevochten en de Vlamingen de Fransen overwonnen!
Nee, wacht ik verbeter mezelf: een Vlaams volksleger vocht op die dag om een Franstalige, adellijke graaf Gwijde van Dampierre te helpen tegen een Franse koning onder aanvoering van Gwijde van Namen (in huidige termen een Waal) en Willem van Gulik (in huidige termen een Duitser en Nederlands-Limburger) in een strijd die meer te maken had met politieke en economische motieven dan met ‘taal’ of ‘volkeren’. Een goede keuze 11 juli, want wij vechten graag om politieke of economische redenen tegen een overheidsorgaan dat alles voor het zeggen heeft.

Of is het omdat op 11 juli 1832 de Leopoldsorde in het leven is geroepen: een onderscheiding die wordt toegekend aan Belgen die diensten aan het vaderland hebben bewezen? Ja, dat zal het zijn waarom voor 11 juli is gekozen.

Of misschien werd de keuze gemaakt door de aard en het karakter van een ‘Vlaming’: 11 juli is ook de naamdag van Benedictus van Nursia, stichter van de Benedictijnen en patroon van Europa. De 3 geloften van zijn kloosterorde zijn dan ook: armoede, kuisheid en gehoorzaamheid. Typisch een Vlaming, zeker als je het motto ‘ora et labora’ (bid en werk) in acht neemt. Ja, dit is de reden waarom 11 juli onze feestdag is. 

Maar ja, 11 wordt ook het gekkengetal genoemd omdat het geprakt zit tussen het volmaakte getal 10 en het heilige getal 12. Daarom de kreet ‘alaaf’ tijdens carnaval. Dus vergeef het mij als ik hier aan het gekscheren ben, ik ben dan ook een Brugse zot. 

Samengevat: als we denken dat nationale symbolen onze identiteit weerspiegelen, dan is dat een illusie. Symbolen zijn het resultaat van een eeuwenlange evolutie waarin meerdere culturen in deze wereld betrokken zijn. Symbolen zouden een middel kunnen zijn om de eenheid van de wereld over de eeuwen heen te illustreren. Helaas is dat meestal niet het geval, maar worden symbolen gebruikt om eerder onderscheid en afscheiding te benadrukken.
Nochtans verwijst het cijfer 11 numerologisch naar altruïsme en broederschap, ‘heb je naaste lief als jezelf’, want het verwijst ook naar Uranus, die gericht is op gelijkwaardigheid (JAVANE, F. en BUNKER, D., De goddelijke driehoek). 

O ja, voor ik eindig: sommige politieke partijen beloven bakken bier als je de Vlaamse leeuw (de vlag natuurlijk) uithangt bij je thuis. Zij hebben het echt  begrepen: het sterrenbeeld leeuw werd in Griekenland ook in verband gebracht met de god Bacchus (Dionysus), de god van de dronkenschap, die dikwijls werd afgebeeld gekleed in een leeuwenhuid.

P.S.: dit artikel werd geschreven met een vleug humor en sarcasme want het sterrenbeeld leeuw in een horoscoop houdt van lachen. 

Bronnen:

FALTER, R. en VERBRUGGEN, J., 1302, opstand in Vlaanderen, 2011.
KERVYN DE VOLKAERSBEKE, B., Wapenschilden in Brugse straten, 166-167.
https://literairecanon.be/nl/werken/de-leeuw-van-vlaenderen

https://lion-royaume.com/blogs/lion/lion-heraldiquehttps://www.geschiedenisextra.nl/e/willem-de-veroveraar.htmhttp://www.theologienet.nl/documenten/Westerbeke_Dieren.pdf